آب انبارها و کارکردهای دیروز و امروز

یزد- آب انبارها از بناهای تاریخی یزد هستند که در گذشته از آب چشمه ها و قنات ها سیراب شده و هر کدام از آنها یک محله را سیراب می کرده است. خبرگزاری مهر – گروه استان‌ها – حسین مسرت*: آب انبارها در روزگار امروز با توجه به خشکسالی‌های پیاپی، کاهش بارندگی و در پی آن خشک شدن قنات‌ها، ارزش خود را از دست داده اند و گاهی تغییر کاربری داده و نوازشگر چشمان گردشگرانی شده اند که به شهر تاریخی یزد می آیند و یا بعضی از آنها به مامنی برای جمع شدن زباله تبدیل شده اند. خبرگزاری مهرانداندمیآینداندجای تأسف دارد که این بناهای عظیم و مهم که روزی با قرار گرفتن در دل محلات شهر، با طی شدن شاید تا ۵۰ پله به سمت پایین، آب محله‌ای را تأمین می‌کردند، امروز زباله دانی شده اند. اندآب انبارها دارای مخزنی مکعب، مکعب مستطیل و یا گاه استوانه‌ای شکل، سرپوشیده با دیوارهای قطور و بدنه داخل با ساروج اندود و معمولاً پایین‌تر از سطح زمین برای ذخیره کردن آب ساخته می‌شدند که اغلب در دل محلات و یا در مسیر کاروان‌ها قرار داشتند تا عموم مردم به آنها دسترسی داشته باشند. هر آب انبار معمولاً در کنار یکی از دیواره‌ها راه پله مسقفی تا برابر کف زمین دارد و لوله منتهی به شیری در ارتفاع یک متری از کف پله تعبیه شده که آب را از درون مخزن به بیرون می‌رساند. مردم سختکوش کویر یزد که به مردمان دیار قنات، قنوت و قناعت شهره اند، سالیان گذشته برای فرار از گرمای کویر آب انبارهایی را در محلات برای دسترسی مردم ایجاد می‌کردند که هم از گرمای کویر به خنکای آن پناه ببرند و هم آب خنک آن، گوارا بخش وجودشان شود. سختکوشاندخنکایالبته آب انبارها معماری‌های متعددی دارند، بعضی از آنها در دل مجموعه‌هایی مثل تکایا و مساجد قرار دارند که نمود بیرونی آنها بادگیرهایی است که برای جلوگیری از گندیده شدن آب تعبیه شده است. بعضی آب انبارها نیز به صورت تک بنا در دل محلات قرار دارند که دارای بادگیرهای متعددی است که آب را نیز خنک نگه می‌دارد و در شهر یزد تا آب انبار هفت بادگیری نیز وجود دارد که بادگیرها بر روی سقف گنبدی آن قرار دارند و راهنمای مردم برای رسیدن به آب انبار نیز بوده اند. اندبرای دیدن کارایی آب انبارها می‌توان سری به آب انبار تکیه امیرچقماق زد که برشی در داخل مخزن آن ایجاد شده تا بازدید کنندگان با نحوه کار آب انبار آشنا شوند. امیرچقماقدر دو طرف مخزن راه‌های باریکی برای ورود و خروج آب قرار گرفته است که آب را از مسیر قنات و چشمه‌ها به طرف مخزن هدایت می‌کند و توسط این آب راه‌ها وارد مخزن می‌شود و زمانی که مخزن پر شد از آب راه دیگر خارج می‌شود تا آب انبار دیگری را سیراب کند. ملاتی که برای ساخت آب انبارها مورد استفاده قرار می گرفته ساروج است که از آهک و سفیده تخم مرغ تهیه می شده است. میمیتعداد آب انبارهای یزد تا ۷۰ آب انبار عنوان شده است اما در حال حاضر مهمترین آب انبارهای یزد، آب انبارهای ستی فاطمه، تکیه امیرچقماق، ۶ بادگیری، باغ دولت آباد، رستم گیو، گلشن و فهادان هستند البته باید تاکید داشت که تمامی محلات قدیمی یزد که همگی در بافت تاریخی یزد جای گرفته اند آب انباری برای تأمین آب خود داشته اند که معمولاً به نام محلات شهره بوده اند. ستیامیرچقماقگیوفهاداناندانداندآب انبار ستی فاطمه همسر امیرچقماق دارای پنج بادگیر است که در سمت راست مجموعه امیرچقماق واقع شده که در دوره تیموریان ساخته شده و در حال حاضر به زورخانه تغییر کاربری داده است. ستیامیرچقماقامیرچقماقآب انبار تکیه نیز در حال حاضر محل استقرار بخشی از موزه آب است که با توجه به برش ایجاد شده در مخزن آن، محل مناسبی برای آشنایی با کارکرد آب انبارها برای مشتاقان است که در صفه دوم تکیه قرار گرفته و ۵۲ پله دارد. صفهآب گیری آب انبارها معمولاً در ماه‌های سرد سال صورت می‌گرفت این کار از نزدیک صبح آغاز می‌شد و پس از آبگیری دو یا سه روز بعد از نشست املاح آب، بسته به گنجایش مخزن، سنگ نمک را به صورت آب کرده یا نیمه کوب یا سنگ از طریق دریچه بادگیر یا دریچه‌های گنبد به داخل مخزن می‌انداختند تا از گندیدن آب جلوگیری کنند. گیریکوبپول خرید نمک را مردم محل و یا کسی که آن را وقف کرده بود، پرداخت می‌کردند. پس از حل شدن نمک، لایه‌ای از املاح نمک روی آب بسته می‌شد که مانع از فاسد شدن آب می‌شد. پس از آب گیری، منافذ مخزن به خوبی بسته می‌شد. گیریآب انبارها پایان فصل تابستان و اواخر فصل زمستان لایروبی می‌شدند که پس از تخلیه کامل آب، رسوب مانده در مخزن قبل از خشک شدن توسط لایروبان یا لجن کشان از طریق منافذ گنبد خارج می‌شد. لایروبانکشانبناهایی که چنین هوشمندانه برای تأمین آب مردم یزد ساخته شده بودند، حیف است که این روزها به زباله دانی تبدیل شوند. *نویسنده کتاب آب انبارهای شهر یزد *نویسنده کتاب آب انبارهای شهر یزد