کتیبه‌نگاری بر تار و پود زیلوی میبد

یزد - ایرنا - هنر زیلوبافی از هنرهای کهن شهرستان میبد است، یکی از دشواری های این هنر نگارش خط یا کتیبه‌نگاری بر تار و پود زیلو است که انجام آن مهارت‌ خاصی را می‌طلبد و حاصل پشتکار بافندگانی است که سال‌ها در این هنر استخوان فرسوده‌اند تا تاریخ را در پیوندهای تار و پود زیلو ثبت کنند. زیلو دست بافته‌ای ساده برای استفاده به عنوان زیر انداز است و گاهی این دست بافته بی تکلف با نقش و نگار و خط نوشته هایش چنان جلوه گری می کند که به جای استفاده به عنوان فرش به عنوان اثری هنری و تاریخی در موزه ها نگهداری می شود. زیلوبافی در میبد سابقه‌ای دیرینه دارد، برخی سابقه آن را به قرن هشتم هـجری قمری و دوره مظفریان نسبت می‌دهند؛ زیلو یا پلاس، دست بافته ای زیبا و خاص حاشیه مناطق بیابانی است، این فرش با نوع زندگی مردم منطقه تطابق دارد و بخشی از اعتقادات مذهبی، تاریخ، معماری، طبیعت و گویش مردم این نواحی نیز، بر تار و پود آن نقش بسته است. زیلو از زمان قدیم تا کنون در بیشتر خانه‌های میبد به عنوان فرش مورد استفاده بوده است و مردم این شهر به بافت زیلو مشهور هستند ، زمانی نه چندان دور زنان و مردان میبدی همه در بافت زیلو همکاری داشته و از طریق آن درآمدزایی می کردند. گاهی نیز زیلوبافان زیلوهای سفارشی برای وقف در مسجد و حسینیه می‌بافتند که بافت زیلوهای وقفی توسط بافندگان ماهر انجام شده است که به نویسندگی بر تار و پود زیلو نیز آشنایی داشتند و نام خود، واقف و مکان وقف و همچنین عبارت‌هایی مانند آیاتی از قرآن کریم، ضرب المثل و شعر را با بافت گره های زیلو می‌نوشتند. زیلوهای وقفی در مسجدها بر روی خود عبارت‌هایی دارند که نام بافنده، محل وقف زیلو، واقف ، زمان بافت زیلو و اطلاعات دیگری در حاشیه یا متن آنها ثبت شده است. زنده نگه داشتن نام پدر، مادر و هنرمندان پیشکسوت در نقش زیلو زنده نگه داشتن نام پدر، مادر و هنرمندان پیشکسوت در نقش زیلویکی از عواملی که زیلوبافان را به استفاده از متن در بافت این زیرانداز تشویق کرده است، زنده نگه داشتن نام پدر و مادر ، هنرمندان پیشکسوت و وابستگان درگذشته با بافت نام آنها بر تار و پود این صنایع دستی بوده است. در گذر از راسته بازار بافت تاریخی میبد، حسین جعفری معروف به حسین غفور که از کودکی فعالیت در زمینه زیلوبافی را آغاز کرده است، در کارگاهش در حال بافت یک زیلو  به یاد اموات خویش برای وقف و گستردن در امامزادگان سیدصدر الدین قنبر  و سیدکمال الدین میبد بود با او به گفت و گو نشستم و از آغاز به زیلوبافی تا کارهای سختی مانند بافت متن خطی در زیلو برایم سخن گفت. جعفری با مرور خاطرات کودکی خود و ورود به کار زیلوبافی گفت: آن روزها وضعیت زندگی‌ به گونه‌ای بود که همه بچه ها نمی‌توانستند به مدرسه بروند و من از ۶ سالگی در یک کارگاه زیلوبافی، کمونه گردانی می کردم. (کمونه چوب کمانی است که به «پش بند » و «شمسه» چوب های دیگر دستگاه زیلو بافی متصل است و به کمک آنها نقش بر تار و پود زیلو انداخته می شود.) وی ادامه داد: بعد از مدت زمانی که گذشت، پودکشی و پنجه زنی را یاد گرفتم و هشت ساله که بودم، می توانستم  پود کار را بکشم و پنجه بزنم، کرسی می گذاشتم زیر پایم و این کار را انجام می‌دادم. جعفری یادآور شد: پدرم زیلوباف بود و زیلوبافی را از او هم یاد گرفتم و در کارگاهش مشغول به کار شدم و بعد از مدتها در سنین جوانی که کار کردن در کارگاه پدرم کفاف خرج و نیازهای زندگیم را نمی داد برای کمک به او و رفع نیازهای خودم در یکی از کارگاه های زیلوبافی مشغول به کار شدم و در زمان گرفتن دستمزد یک سوم حقوقم را خودم برمی‌داشتم و مابقی را به پدرم می دادم. به گفته این هنرمند زیلوباف متن نوشته زیلو بیشتر در مواردی انجام می شود که قرار است زیلو وقف شود یا به نیت درگذشتگان یا با هدف اهداء بافته شود، زیرا کار  سختی است و بسیاری از زیلوبافان از پس انجام آن بر نمی آیند. جعفری با بیان بافت متن در لچکی زیلویی که در حال بافت است، اظهار کرد: بافت متن نیاز به ظریف کاری دارد و بر خلاف بافت نقش که به صورت ذهنی انجام می شود، باید با دقت زیادی اجرا شود زیرا یک اشتباه باعث خراب شدن متن نوشته می شود. از رونق افتادن زیلوبافی از رونق افتادن زیلوبافیاین فعال صنایع دستی میبد اضافه کرد: بعد از گذشت مدت زمانی نیز با توجه به اینکه دیدم زیلوبافی درآمدی ندارد و کارگاه‌های زیلوبافی هم یکی پس از دیگری از رونق افتاده بود،  برای کار کردن به خارج از کشور رفتم و مشغول به کار نانوایی شدم. وی ادامه داد: ۲۷ سال در کشور کویت کار کردم و بعد از جنگ ایران و عراق و زمانی که کشور کویت هم دچار جنگ شد ، کار کردن در آن کشور را رها کردم و بعد از بازگشت دوباره میبد، به زیلوبافی مشغول شدم و در این سال‌ها یک کارگاه در محله بشنیغان راه انداختم و یک زمان هم در محله بدرآباد و از یک سال و نیم پیش تاکنون نیز در محل راسته بازار کارگاه دارم و بیشتر زیلوهای کتیبه نویسی وقفی را بافته‌ام. این زیلوباف در خصوص به صرفه بودن یا نبودن زیلوبافی با بیان اینکه مواد اولیه زیلو گران شده و هم اکنون زیلوبافی درآمدی قابل توجهی ندارد ، از مسئولان خواست شرایط فروش زیلو با تعیین قیمت مناسب که برای زیلوباف به صرفه باشد را فراهم کنند. نویسندگی زیلو با خط های فارسی ، عربی و انگلیسی نویسندگی زیلو با خط های فارسی ، عربی و انگلیسیکاظم دهقانی معروف به «اُسا کاظم» نیز از زیلوبافانی است که نویسندگی زیلو را انجام می دهد و به گفته خودش تاکنون زیلوهای زیادی دارای نوشته با خط‌های فارسی ، عربی و انگلیسی به صورت سفارشی برای مساجد ،  شهرها و افراد و اداره‌های مختلف بافته است. وی زیلوبافی را از سن هفت سالگی شروع کرده و مدت ۵۰ است که با بافت زیلو درآمدزایی دارد ، گاهی شغل اصلی وی بوده و گاهی نیز در کنار پرداختن به شغل های دیگر، زیلوبافی را نیز انجام داده است. این زیلوباف با بیان  اینکه نویسندگی بر روی زیلو کاری سخت است و نیاز به صرف زمان بیشتری برای بافت دارد، اظهار کرد: هم اکنون نسبت به زمان گذشته سفارش بافت نویسندگی بر روی زیلو کمتر است و بیشتر سفارش‌ها به صورت زیلوهای کوچک برای قاب و هدیه  است. دهقانی نیز دستمزد اندک و بیمه نبودن زیلوبافان را مهمترین مشکلات این قشر دانست و از مسئولان خواست از زیلوبافان حمایت کنند و با فراهم آوردن زمینه افزایش درآمد، نسل جوان را به بافت زیلو تشویق کنند. وی با بیان اینکه زیلوبافان واقعی افرادی هستند که از زمان قدیم تاکنون این حرفه را رها نکرده‌اند ، کسانی که یک مدت کوتاهی به بافت زیلو می پردازند و یک زیلو برای جشنواره ارایه می‌دهند، زیلوباف نیستند و از سوی دولت باید زیلوبافان واقعی حمایت شوند. زیلوباف نابینایی که نویسندگی زیلو کرده‌است زیلوباف نابینایی که نویسندگی زیلو کرده‌استغلامرضا صباغی زیلوباف نابینای میبدی هم سال ها پیش نویسندگی بر روی زیلو را به کمک شاگردش انجام داده است و به گفته او نیز نویسندگی بر روی زیلو نیاز به  صرف وقت بیشتر برای بافت دارد و با اضافه کردن "مج" انجام می‌شود. تفاوت‌های کتیبه نویسی تفاوت‌های کتیبه نویسیبه  گفته یک فارغ التحصیل رشته زیلوبافی، کتیبه نویسی با توجه به تعداد بیشتر "مج هایش" با بافت نقش متفاوت است و بافت آن نیاز به زمان بیشتری دارد ، طراحی و بافت کتیبه با خط ثلث و نسخ راحت تر و با خط نستعلیق بسیار سخت و پیچیده است، همچین کتیبه نویسی یک خطی راحت تر و کتیبه های دوخطی به مراتب سخت تر بافته می شود. راضیه زمانیان طراحی و بافت بیشتر کتیبه‌های کنونی را با خط نسخ و ثلت عنوان کرد و افزود: هم اکنون طراحی کتیبه با ظرافت بیشتری انجام می شود و کلمات اشتباه در خط نوشته های روی زیلو کمتر از گذشته است. زمانیان همچنین نویسندگی زیلو در قدیم را بیشتر ذهنی بیان کرد و یادآور شد: بیشتر بافنده‌های زیلو سواد چندانی نداشتند و قادر به طراحی خط نبودند، گاهی اوقات فرد سفارش دهنده متن مورد نظر برای زیلو را خودش می نوشته و زیلوباف با توجه به مهارت و ذهن خلاق آن متن را در بافت زیلو کار می کرده‌است. وی اظهار کرد: در زمان قدیم بیشتر زیلوهای کتیبه‌دار را برای وقف در مساجد می‌بافتند و بر تار و پود زیلوها نام بافنده ، واقف و محل وقف و شرایط وقف و زمان بافت را می‌نوشتند و هم اکنون  کتیبه‌هایی از اشعار بزرگان و نام و آرم تجاری شرکت‌ها و کارخانه ها و به عنوان هدیه با نام شخصی و در کل به طور خاص و با توجه به سفارش مشتری و نوع درخواست او طراحی و بافته می‌شود. کتبه نویسی اوج هنر زیلوبافی است کتبه نویسی اوج هنر زیلوبافی استمدرس و طراح نقشه زیلو نیز در گفت و گو با گزارشگر ایرنا گفت: نویسندگی زیلو یا به اصطلاح کتیبه نگاری بر روی زیلو  اوج هنر زیلوبافی و به دور از تکرار است و زیلوبافان ماهر انجام دهنده آن هستند. حسن امامی خط نوشته شده بر روی زیلو توسط زیلوبافان ماهر را خط های ثلث و نسخ عنوان کرد که با ظرافت و بسیار عالی نوشته می شده‌است و افزود:خانواده های نبی (علی رجب و حسین نبی) ، غنی پور ، حاجی میبدی و حاجی بمان حقیری از خانواده های معروف زیلوباف میبد در قدیم بودند که در نویسندگی زیلو مهارت داشتند. مدرس و طراح نقشه زیلو همچنین مرحوم کریم زاده معروف به دایی رضا را از جمله زیلوبافانی دانست که در نویسندگی زیلو مهارت زیادی داشته است و تصریح کرد: البته زیلوبافان زیادی نویسندگی بر روی زیلو را انجام می دادند، زیلوهای قدیمی کتیبه نگاری شده با رسم الخط های عربی با نام بافنده مرتبط به قرن‌های گذشته از قرن هشتم تاکنون در موزه زیلو واقع در کاروانسرای شاه عباسی وجود دارد . امامی در ادامه  با بیان اینکه کتیبه نویسی هم اکنون کمتر از گذشته رایج است، اظهار کرد: امروزه دانشجویان فارغ التحصیل رشته زیلوبافی که تنها یک دوره آن در میبد در دانشگاه علمی کاربردی برگزار شد، کتیبه نویسی را به صورت کامپیوتری و زاویه دار طراحی می کنند که نتیجه بافت بسیار خوبی را نشان می‌دهد. قدیمی ترین زیلو مربوط به ۸۵۰ سال پیش است که در موزه میبد نگهداری می شود، نفیس‌ترین زیلوی میبد نیز متعلق به قرن ۱۲ هجری قمری است که بر روی آن ۲۴ سجاده طراحی شده و در حاشیه آن نام واقف و تاریخ هزار و ۱۱۸ هجری قمری نقش بسته است. مرکز شهرستان ۱۰۷ هزار نفری میبد در ۵۰ کیلومتری شمال غرب شهر یزد مرکز این استان قرار دارد و بیش از ۳۰۰ زیلوباف در  زمینه بافت و عرضه این صنایع دستی در میبد فعالیت دارند.