خطر فرونشست زمین جدی است/تهدید از مزرعه تا راه و ساختمان

یزد- رئیس گروه مطالعات آبهای زیرزمینی شرکت آب منطقه ای استان یزد گفت: خطر فرونشست زمین در یزد بسیار جدی است و فروچاله‌های به قطر ۸۰ متر در مناطق مختلف این استان ایجاد شده است.

محمدعلی فهیمی در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به رکورد هراس‌آور فرونشست زمین در برخی مناطق کشورمان تا ۱۰۰ برابر بیشتر از استانداردهای جهانی و وضعیت بحرانی در بسیاری از استانها، اظهار داشت: متاسفانه خطر فرونشست زمین و بروز فروچاله‌ها نه تنها هر ساله به تاسیسات زیربنایی استان یزد خسارات سنگینی را تحمیل می‌کند که حتی تا چند صد متری خانه مردم برخی مناطق در استان رسیده و علاوه بر تلفات مالی، یک تهدید جانی به شمار می‌رود.

وی از فرونشست زمین به عنوان یکی از پیامدهای منفی برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی یاد کرد و گفت: در مناطقی که میزان برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی بیش از میزان آب ورودی ناشی از بارش‌ها به آن‌هاست، سطح آب زیرزمینی دچار افت مستمر شده و هر سال پایین‌تر می‌رود و اگر این روند با کاهش برداشت از سفره‌ها متوقف نشود، با گذشت زمان پدیده فرونشست زمین در سفره‌های دارای افت مداوم به وقوع می‌پیوندد.

وی با بیان اینکه نشست یا فرونشست زمین، پدیده‌ای است که در اثر خالی شدن آب لایه‌های زیرین زمین و در نتیجه‌ پوکی خاک و فشار ناشی از وزن طبقات بالایی رخ می‌دهد، گفت: این پدیده‌ باعث می‌شود که سطح زمین به تدریج و در برخی موارد به شکلی ناگهانی، فرو نشیند و ترک‌ها، شکاف‌ها یا فروچاله‌هایی در سطح زمین پدیدار شود.

پدیده فرونشست زمین خزنده و برگشت ناپذیر است

فهیمی با تاکید بر اینکه پدیده فرونشست زمین، خزنده و برگشت‌ناپذیر است، تصریح کرد: به دنبال وقوع فرونشست زمین، فضاهای خالی خاک که مخزنی طبیعی برای نگهداری آب‌های زیرزمینی هستند، بسته می‌شوند و در نتیجه خاک خاصیت نفوذپذیری و مخزنی خود را برای همیشه از دست می‌دهد و به همین دلیل نیز کارشناسان از این پدیده به عنوان مرگ آبخوان‌ها یاد می‌کنند.

وی عنوان کرد: تنها منابع آبی در دسترس اکثر مناطق کشور و از جمله استان یزد به علت اقلیم گرم، خشک و کم بارش، آبخوان‌ها هستند که با نابودی آن‌ها امکان ادامه زندگی انسان در این مناطق به کلی از بین می‌رود.

رئیس گروه مطالعات آبهای زیرزمینی شرکت آب منطقه ای استان یزد با اشاره به اینکه تنها چهار میلی‌متر فرونشست سالانه زمین در کشورهای توسعه‌یافته، بحران به‌شمار می‌رود، اظهار کرد: در کشور ما فرونشست سالانه زمین در برخی مناطق مانند جنوب دشت تهران و همچنین دشت‌های فسا و جهرم به ۴۰ تا ۵۴ سانتی‌متر در سال رسیده یعنی ۱۰۰ برابر بیش‌تر از استاندارد جهانی و این یک رکورد هراس‌آور است.

وی عنوان کرد: تداوم روند برداشت بی‌رویه از آبخوان‌های کشور در دهه‌های گذشته، تاکنون موجب فرونشست زمین در بسیاری از استان‌های کشور از جمله تهران، البرز، اصفهان، فارس، کرمان، همدان، سمنان، قزوین، خراسان رضوی، خراسان شمالی و یزد شده است.

فهیمی در مورد فرونشست زمین در یزد نیز بیان کرد: تاکنون فرونشست زمین در سه دشت مهم و بحرانی استان یزد شامل دشت‌های یزد - اردکان، ابرکوه و شمش - بهادران ایجاد شده است و اگر روند فعلی برداشت آب از آبخوان‌ها ادامه یابد، دیگر دشت های استان نیز با این پدیده مواجه خواهند شد.

ایجاد فروچاله‌هایی با قطر ۸۰ متر در استان یزد

فهیمی با بیان اینکه این پدیده در دشت یزد - اردکان، در مناطق واقع شده بین شهرهای یزد و احمدآباد اردکان شامل مناطق شاهدیه، زارچ، اشکذر، رستاق، میبد، بفروئیه، اردکان و احمدآباد و همچنین در جنوب شرق شهر یزد از جمله مناطق دهنو، حسین‌آباد و عسکریه نیز ایجاد شده است، تصریح کرد: بر پایه پژوهش‌های سازمان نقشه‌برداری کشور، بیشینه نرخ فرونشست زمین در این دشت در سال‌های اخیر حدود ۱۴ سانتی متر در سال و مربوط به منطقه رستاق بوده است.

وی یادآور شد: تبعات افت مداوم سطح آب آبخوان و متعاقب آن فرونشست زمین، گریبان چاه‌های آب آشامیدنی شهر یزد را نیز گرفته به طوری که آب این چاه ها دچار افت شدید کمی و کیفی شده است.

به گفته وی، در نتیجه وقوع این پدیده، ترک‌ها و شکاف‌های عمیق در سطح این دشت نمایان شده است به طوری که شدت فرونشست در برخی مناطق به اندازه‌ای است که طول بعضی از شکاف‌های ایجاد شده به چند کیلومتر می‌رسد.

ایجاد ۳۵ فروچاله در ابرکوه

وی عنوان کرد: در دشت ابرکوه به علت ساختار خاص زمین‌شناسی منطقه، نشست زمین به صورت ایجاد فروچاله‌ها نمایان شده است یعنی فرونشست‌های نقطه‌ای و ناگهانی که در همین راستا تاکنون حدود ۳۵ مورد فروچاله در منطقه ابرکوه ایجاد شده که قطر برخی از آنها تا ۸۰ متر و عمق برخی تا ۴۰ متر اندازه گیری شده است.

فهیمی از شناسایی یک مورد فروچاله در دشت شمش - بهادران نیز خبر داد و افزود: کاهش ظرفیت حجم مخزن طبیعی در اثر تراکم شدید خاک و بسته شدن فضاهای خالی میان رسوبات و در نتیجه نبود امکان جایگزینی آب زیرزمینی در سال‌های پر بارش و در نهایت، نابودی کامل آبخوان از عوارض منفی فرونشست زمین است.

رشته طولانی پیامدهای فرونشست زمین

رئیس گروه مطالعات آبهای زیرزمینی شرکت آب منطقه‌ای یزد، کاهش نفوذپذیری طبیعی زمین و پیرو آن، کاهش نفوذ آب ناشی از بارش‌ها به زمین و در نتیجه وقوع سیلاب‌های ویرانگر و ورود این آب‌های شیرین به کویرها و از دسترس خارج‌شدن و شور شدن آن‌ها را از دیگر پیامدهای بی‌شمار فرونشست زمین بر شمرد.

وی افزود: پست و سیل‌گیر شدن مناطق درگیر فرونشست و در نتیجه خسارت به سازه‌های موجود در محیط، از دیگر آسیب‌های فرونشست زمین است که در کنار آنها، تخریب ساختمان‌های مسکونی و سازه‌های مهم اعم از جاده ها، راه آهن، خطوط انتقال برق، شبکه‌لوله‌های گاز و آب و فاضلاب، مخازن و کارخانه‌ها را نیز نباید نادیده گرفت به نحوی که اگر رشته آسیب‌ها را ردیف کنیم، ژرفای فاجعه را بیشتر درخواهیم یافت و شاید آسیب را متوقف کنیم.

فهیمی اظهار کرد: پدیده فرونشست بر روی زمین، گودال و درز و شکاف ایجاد می‌کند و امکان استفاده از زمین برای کشت و کار و کارهای خدماتی و صنعتی را از مردم می‌گیرد. همچنین تحت فشار قرارگرفتن لوله جدار چاه‌ها و در نتیجه ایجاد پارگی و انحراف در لوله جدار و از کار افتادن چاه‌ها بسیار بغرنج است؛ فرونشت‌ها همه آلودگی‌های آب‌های سطحی را بدون گذر از فیلتر خاک، با سرعت به ژرفای زمین می‌برد.

تعداد زیادی از چاه‌های دشت یزد - اردکان به دلیل فرونشست زمین دچار نقص آبدهی می‌شوند

وی با بیان اینکه تحت فشار قرارگرفتن لایه‌های رسی آبخوان‌ها از دیگر پیامدهاست که سبب خروج عنصر سمی آرسنیک از آن‌ها و ورود آن به آب چاه‌ها می‌شود، افزود: در دشت درگیر فرونشست یزد–اردکان به ویژه در منطقه رستاق، هرساله شماری از چاه‌های آب در اثر این پدیده، دچار نقص فنی و کاهش شدید آبدهی شده و از مدار خارج می‌شوند، به طوری که مالکان آن‌ها مجبورند با هزینه‌های هنگفت، چاه جدید حفر کنند که البته چاه‌های جدید نیز پس از مدت کوتاهی به سرنوشت چاه‌های پیشین دچار می‌شوند.

وی از دیگر پیامدها در این دشت را ایجاد شکاف‌های عمیق در جاده‌ها از جمله در جاده اصلی یزد - تهران و تحمیل خسارت نام برد به طوری که به گفته مسئولان راه و شهرسازی استان، هر سال هزینه‌های زیادی برای مرمت آن‌ها صرف می‌شود.

وی پیامد دیگر فرونشست در این دشت زخمی را ایجاد ترک و شکاف در ساختمان‌های مسکونی و در آستانه تخریب قرار گرفتن برخی از آن‌ها ذکر کرد و گفت: در ابرکوه به میزان زیادی، زمین مستعد کشاورزی به سبب فروچاله‌ها بلعیده و نابود شده و برخی از فروچاله‌ها تا ۳۰۰ متری مناطق مسکونی روستایی این شهرستان پیشروی کرده که بیم خسارت‌های سنگین جانی و مالی به مردم می‌رود.

به گفته وی، در منطقه شمش نیز فروچاله بزرگ و عمیقی در فاصله ۴۰۰ متری جاده اصلی یزد به کرمان و بندرعباس ایجاد شده که با گسترش خود می‌تواند به این شاهراه کشوری آسیب برساند و مسیر را پرخطر کند.

فهیمی تاکید کرد: با توجه به اینکه یزد در مرکز کشور قرار گرفته است، آسیب به تاسیسات زیربنایی مانند جاده ها، راه آهن، خطوط لوله گاز کشوری و خطوط انتقال برق کشوری در اثر فرونشست، می‌تواند کل کشور را با مشکل مواجه کند.

مشارکت مردم با دولت تنها علاج پیشگیری از فاجعه

فهیمی ضمن تاکید بر این مطلب که هیچ علاجی برای فرونشست‌هایی که تاکنون ایجاد شده وجود ندارد، گفت: با این حال، خوشبختانه می‌توان با انجام اقداماتی از گسترش بیشتر آن‌ها جلوگیری کرد که در این میان، یگانه چاره این چالش بزرگ، برداشت آب کمتر و در حد توان آبخوان‌ها و مصرف بهینه در بخش‌های کشاورزی، خانگی و صنعت است.

وی ادامه داد: وزارت نیرو و شرکت آب منطقه‌ای یزد در قالب طرح‌ها و برنامه‌هایی مانند طرح احیاء و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی و برنامه ملی سازگاری با کم‌آبی و با انجام اقداماتی از قبیل انسداد چاه‌های غیرمجاز، نصب کنتورهای هوشمند روی چاه‌های مجاز و اصلاح و تعدیل پروانه چاه‌های کشاورزی با هدف هماهنگ‌کردن میزان آبدهی مجاز آن‌ها با پتانسیل کنونی سفره‌های آب زیرزمینی، قصد بازگرداندن تعادل به سفره‌های آب زیرزمینی و متوقف‌کردن پیامدهای منفی ایجاد شده از جمله فرونشست زمین را دارند.

فهیمی بیان کرد: انجام این اقدامات از سوی دولت نشان دهنده این نیست که مردم باید دست روی دست بگذارند و تنها تماشاگر نابودی سفره‌های آب زیرزمینی به عنوان تنها دارایی آبی مناطق خشک و کویری کشور و از جمله استان یزد باشند بلکه همه افراد جامعه باید به سهم خود به دولت در راستای پایدار سازی منابع آب یاری رسانند چرا که دولت به‌تنهایی و بدون کمک مردم نمی‌تواند بر بحران چندوجهی و فراگیر آب چیره شود.

وی کشاورزان را بزرگترین مصرف‌کنندگان آب خواند که باید با خودداری از هرگونه توسعه سطح زیر کشت، جایگزین کردن کشت‌های پر آب‌خواه با کشت‌های کم آب‌خواه و متناسب با اقلیم منطقه خود و همچنین استفاده از روش‌های نوین آبیاری به جای آبیاری غرقابی، در راستای حفاظت از منابع محدود آب زیرزمینی گام بردارند.

فهیمی اضافه کرد: همچنین صاحبان صنایع باید با جایگزینی صنایع آلاینده و پر آب‌خواه موجود با صنایع سبز و کم آب‌خواه و بازچرخانی پساب کارخانه‌ها و استفاده مجدد از آن در فرایند تولید، یاری گر دولت باشند.

به گفته وی، شهروندان و نیز روستانشینان هم با حداکثر صرفه‌جویی در مصرف آب خانگی، نقش بزرگی به دوش دارند؛ زندگی فرزندان ما در گرو پایداری منابع ارزشمند و کمیاب آب زیرزمینی است.